رابطه عالم صغیر با عالم کبیر

عالم صغیر و عالم کبیر در واقع یکی از بحثهای مربوط به جایگاه و شأن انسان کامل می باشد که به نوعی می خواهد عظمت انسان را بیان کند. چرا که انسان خلاصه و عصاره عالم وجود است و هرچه عالم از ماسوا الله در خود دارد، انسان نیز به طور کامل در خود جمع نموده است.
 
وجود انسان عصاره تمام عالم و تمام موجودات است و وجودش یک نقشه کوچکی می باشد که از روی نقشه بزرگ عالم و کون کبیر از عقل اول تا آخرین نقطه وجود برداشته شده است و این وجود انسانی همانند یک نقشه کوچکی است که از وجود کل عالم کبیر برداشته شده است که «من عرف نفسه فقد عرف ربه».
 
شناخت نفس انسان همراه با شناخت خداوند است؛ زیرا انسان مظهر تامه و کامل حق است. صورت انسان کامل جامع، صورت عالمین و مختصری از لوح محفوظ است. بزرگترین حجتی که خداوند بر عالمیان فرستاده است، انسان کامل است که لوح محفوظ در او مختصر شده است؛ از این جهت انسان کامل شاهد بر غیب و طریق مستقیم به سوی خیرات است.
 
حضرت امام رحمه الله  معتقدند انسان علاوه بر عصاره عالم هستی، چیزی بیش از آن نیز دارد. هر چه در هستی کم ترین بهره ای از وجود دارد، در انسان کامل مختصر گشته است. اما انسان کامل از همه عوالم برتر و والاتر است؛ زیرا اموری در انسان کامل است که هرگز در عالم ظاهر نشده است.
 
از همه موجودات عالم یک چیزی در انسان هست و یک زیاده هم دارد. علاوه بر انسان کامل سایر انسانها نیز فشرده ای از خلقت هستند که به طور بالقوه خلق شده اند. خداوند برای بالفعل کردن این عصاره خلقت پیامبران را فرستاده تا انسان جلوه گاه نور حق شود. حضرت امام خمینی(رحمه الله) در این زمینه می فرماید:
 
انسان عصاره همه موجودات است و فشرده تمام عالم است. و انبیا آمده اند برای این که این عصاره بالقوه را بالفعل کنند؛ و انسان یک موجود الهی بشود. این موجود الهی تمام صفات حق تعالی در اوست و جلوه گاه نور مقدس حق تعالی است.
 
انسان کامل نسخة عالم مخلوقات جهان و پراکندگی کلمات در مراتب کتب هستی، مظاهر حق اند. و جهان آفرینش نسخه گشوده و منشرح اسماء و صفات تفضیل یافته اوست. انسان کامل خود جهانی منحصر به فرد است که در روح و جان او اسماء و صفات الهی یک جا و جامع منطوی است. این امر او را به تمامی موجودات طبیعت برتری می بخشد. انسان تمامی کمالات جسمی و نباتی و کمال حیوانی و معدنی و عنصری را به تمامه دارا است. علاوه بر اینها، مرید و مدرک و سمیع و بصیر و قدیر و عالم نیز است. نسخة عالم طبیعت است. اگر آن را باز کنی عالم کون و کون کبیر را در او منطوی می بینی. هیچ یک از مخلوقات و آفریده‌های خداوند متعال دارای این ویژگی و برتری نمی باشند و تنها انسان است که غیب و شهود را در خود جمع نموده است. زیرا انسان یک نسخه کوچکی از همه عالم است و با جسم و جثه کوچکش عوالم غیب و شهود را در خود دارد.
 
بنابراین خالق هستی دو نسخه را خلق نموده، نسخه کوچک و منطوی و نسخه منشرح و بسط یافته: اما انسان مجموعه همه عالم است. کأنه خدای تبارک و تعالی دو نسخه موجود فرموده است: یک نسخه تمام عالم؛ یک نسخه کوچک... یعنی انسان عصاره همه موجودات عالم است. یعنی در انسان همه چیز هست. در شرح دعای سحر امام خمینی(رحمه الله) این مطالب را به خوبی تبیین می نماید.انسان تنها وجودی است که جامع همه مراتب عینی و مثالی و حسی است و تمام عوالم غیب و شهادت و هرچه در آنهاست، در وجود انسان پیچیده و نهان است؛ چنان که خدای تعالی می فرماید «خداوند همه نامها را به آدم آموخت».
 
انسان، جامع عالم کبیر: در عالم طبیعت، سیر خلقت و پا به عرصه وجود گذاردن موجودات، روند مشابهی است. همه هستی مادی از هیولای اولی به وجود آمدند. امام خمینی(رحمه الله) معتقدند هیولای اولایی که در سیر حرکت خود به انسان تبدیل می شود، بذری از عالم غیب است و در حقیقت جامع کون کبیر است.
 
در این سیر و حرکت، حقایق عالم را یک به یک در درون خود متبلور می نماید و وجود انسانی یک نقشه کوچکی از نقشه بزرگ عالم است، هرچه در عالم هست، در او نیز هست. مطابق هر یک از عوالم ماده و برزخ وخیال و مثال و مجرد، عالمی فشرده در وجود انسان قرار دارد.
 
در نفس انسانی که عالم صغیر است در ازاء و مقابل مادیات عالم طبیعت، مادیاتی است که نفس، آنها را ایجاد می کند. و همچنین در این عالم صغیر، در مقابل برزخ و موجودات برزخیه، برزخی است که آن را مرتبه خیال گویند؛ که نه در تجرد مثل تجرد تام، از ماده و شکل و مقدار مجرد است و نه مثل اجسام مادی است که دارای مادیت باشد، و این دو مرتبه از موجودات، در نفس انسان هستند. اگر جهان را درهم بپیچیم و مختصر و خلاصه کنیم و عصاره آن را بگیریم، عالم صغیر که همان انسان کامل است به وجود می آید و از آن طرف هم اگر عالم صغیر را از هم بگشاییم، عالمی منطبق بر عالم کبیر خواهد بود. بنابراین انسان کامل بدون رجوع به خارج با مطالعه ذات و وجود خود، هرچه را که بخواهد می داند. حضرت امام می فرمایند:
 
این انسان که یک عالم صغیر است و سراسر عالم کبیر در سراسر قامت وجودیه اوست، به طوری که اگر این یک فرد انسان را منشرح کرده و باز نموده و بسط بدهند، کاملا با عالم کبیر، مانند انطباق مثل بر مثل، منطبق می باشد.تمامی مراتبی را که فلاسفه برای هستی کبیر قائل هستند، منطوی در وجود انسان است و این امر نه در وجود مادی بلکه در روح اکمل او قرار گرفته اند.
 
انسان کامل و عالم کبیر رابطه ای این همانی دارند؛ عالم کبیر را می توان همان انسان منشرح و تفصیل یافته در نظر گرفت و انسان کامل را فشرده عالم کبیر. از همین رو انسان کامل را عالم صغیر و مختصر شریف می نامند.
 
منبع: انسان کامل از دیدگاه ابن عربی و امام خمینی رحمة الله علیه، نرگس موحدی،صص202-197، چاپ و نشر عروج، چاپ اول، تهران، 1393